Tu qu yolb’al ta Kal, aloq aaxh nikich talax s-tej u Maali. T-vi yolb’al mu’s tan Engracia Raina Mendoza Caba, a’ alalik tu vatz Nimla Tenam, tu tenam Xhan Kaxh Pal, pet a’etz vet uva si tz’alone’ tan qexetz pa’l tu vatz Ilom, ant-xh tu tenam Xhan Kaxh Pal.
Tu ya’b’ u 1,980, kamal atich oovo’q i yaab’ atz maq vajqoqiche tul, jeqlch tu vatz Nimla Tenam, echkuxhte vatz’ik’ nik i natxhvat uva’ nikich isaatxh tu b’ey tuch’ inq’ imol s-ixvakil, atz tuch’aq inq’a tami’k xaak, tul nikichetz tilvet i palaq ok inq’a sol tulaq otzotz, tul nikich y qos sol xaol, nikich i b’alq’u sol ixoq, tul paximichxh otzotz nikich ib’an sol, echetz tok mamala xoovale ti’ inq’a xaol, s-ti’ile motx b’en vet tzaqatz b’ala tu ko’m, u vitz uva’ Txhulul Tze’ ib’ij, k’atz u ko’m uva’ Santa Rosa Ib’ij, antxh tu tenam Xan Kaxh Pal.
A’etz ch’ijk vet vatz ixvaak tu Txhulul Tze’, nikaqich titz’a uva’ yeelich sol la’ ich ela’pun, tan niimxhvet atich ela’p k’atz u tenam Xhan Kaxh Pal nikich motx inatxhe’. Taletz koqe, pet opoonetz va’l q’ij uva’ ex txhan solin xe’ tzaqatz tetz tz’alol tul atxh til topoon inq’a sol ti’ itxeyex jolol vinaq inq’a k’ulich tib’, nikaqich kuxh i yolone’ tul motx telq’a sol, yevet totzaqle talaqeb’ kuxh tiq’ovat sol, aloq tilxh tiq’ot sol tzaqatz vinaq uva’ atich tu Txhulultze’, mametz vet xooval motx ok s-ti’ ta’n inq’a sol tira i suti vet ti’ u atib’al s-kaqayil u Txhulultze’. Atichetz va’l tatzik uva’ Veel Xha’nich i b’ij yaanaqichxh vatz ine’ ne’na, ka’viinqilich vet q’ij vatz ine’, pet a’e tan ech tatine inq’aj ixoq uva’ yaanaqxh ine’ ne’ na, tul nik taq’ax va’l k’uulan tetz s-iqan a’, echetz i kaje u ixvaak u Maali s-iqn a’ tan jetxhel atil u a’, tan yeel a’ tu otzotz. Echetz tal vi txutx s-eche; kamal ta’nxh la’ ib’ana uva’ la motx qu jatxqib’ tan avoqe uva’ tzumxh la motx qu kam s-qukaqayil, pet atoq kaj axh b’aj k’atz u aatzik tan ye’ isa’ ixoq la’ b’en t-va’to’q atib’al, aloq tan ya’nxh vatz ine’ ixoq ne’na, pet a’ in b’aj maat in t-vaatoq atib’al.
Echetz s-ti’ile tul b’en vet vi txutx tu atib’al u VI’ Putul tuch’etz vet tzaqatz tal xaak tuch’ ixvaak, petetz koq vi tzumel u Veel Xha’n ech tal s-eche, yeela’ utxh qu b’en tuul vaato’q atib’al tan il vet qu txhiko ati, at qu ko’m, at vet qotzotz, tul mamala kuxh vet kam qetz at tu atib’al uva’a, pet ta’n kuxh la’ ib’ana uva’ la kaj o’ tu atib’al uva’a, aloq qu tx’eb’ b’ito’q, kamal yeevet inq’a sol la’ motx q’aavi, a’ kuxh qu txumu’m uva’ ye’l vet tzaqatz vinaq nik iq’ave’ uva’ motx telq’a b’en sol; atich kuxh vet kaj tatib’al tzaqatz vinaq uva’ motx telq’a sol.
Q’avetz vet inq’a sol impaqte si b’ant tu vaqlaval (16) tatxhb’al ich’ u (Jevrero atzoq Tevrero) tu yab’ u 1,982 tu atib’al u Txhulul Tze’; ilxh vet vajxaqil (8) atz maq b’elvalich (9) i yab’, vatz ixvaak niketz inatxhvete’ kamxh inq’a yol motx utxhi, inq’a sol tan jit vatz tx’ava’ nikich motx xaonka pet tu xich’omla txh’txh’ motx aq’b’ika (uva’ elikopter chich mu’s s-ti’), seb’tichetz i saatxh tuch’ inq’a i mol tul xeetaqetz ti’ tatxhax kab’laval (12) u xich’omla txh’itxh’ inq’a nikich i suti’l vet tib’aj u atib’al Txhulul Tze’. Tuuletzxh tul vatz ib’aal solin, tan eenich vet vatz ib’aal jeqloq Vi’ Putul, aloq tan nikichxh tul soli tetz tzaqatz i nitxa’a, tul xhonlich kuxh vatz q’anal, tul motx i yaj o’ tul ech tal s-eche, ¿kantu’ nik etatxh u xich’omla txh’itxh’? “ye’ b’ane”. Tul motx tzaq’bij tul ech motx tal s-eche: o’ txhan kuxhte nik motx atxhon, echtxhan kuxh nik qatxht eche tatxhax inq’a tz’ichin uva’ nik ipal vatz amlika’, kamal a’axh i b’ant junlaval (11) tatxhb’al txh’itxh’ tu q’alaamb’al, uva’s taq’b’ inq’a xich’omla txh’itxh’ ti’ i solil u atib’al oq uva’ atich xaol, tul la’ich q’aav inmpaqtej.
Q’avetzvete inq’a xich’omlaj txh’itxh’, a’xh i b’ant oxlaval (13) tatxhb’al txh’itxh’ s-ku’eb’al q’ij, tul jitetz kuxh vet ex solin pet, aq’b’ vet ti’ i k’onil b’oonb’e xamal, ti’ i jub’al tzaqatz otzotz, tul kamal atich kuxh juqvo’q (7) otzotz, juq (7) q’uutzoq kuxh xaol atichej, tul niimaqichxh i xo’l tzaqatz otzotz impaqte, atz atichtxhan otzotz uva’ naqlichx ixo’l paqte. Tab’ij vet inq’a xaol inq’aj jub’ tul xetaqetz vet ti’ imolt tib’ tu atib’al, tul mamaqichxvet xooval s-ti’, t’unt’utxhaqixhvete’ ta’n xooval te u kamichil ta’n inq’a sol. “qatetz q’aviy inq’a sol ti’ qu yatz’axe’” ya’ aqetz ijub’ inq’a sol tul ech motx tal vet s-eche; qu b’an vaq tial, qaalevaq qu tx’ix, loq’e yaay vet u jub’, qu b’an vaq qutxhe’ tan avoque la’ motx elb’en o’ tzitza tul xeetaqetz vet che’en ti’ talel tx’ix, tul,yanetze xe’t vet u jub’ impaqte, tul ye’xh motx i natxh i tz’eqt tib’ impaqte xo’laq tze’, aloq tan ye’xh motx i jetxhe’l tib’ pet, naqlxh motx imuqvaltxhan tib’ k’atz tzaqatz totzotz, tul ya’netze aataqxh tila uva’ jununxh vet iku’l inq’a sol ta’n u xich’omla txh’itxh’ vatz tx’ava’ tuch’ iqvil, mametz vet xooval ok ti’ tzaqatz xaol tan ma’tich vet i tz’e’ tzaqatz b’olo’x te’ otzotz.
Joqinyaqichtxhan vatz tx’ava’, tan a’ txhan isa’ yeela’ motx ilixtxhan ta’n sol, pet echetzqoqe tan niqichetz ipal u xich’omla txh’itxh’, tul mamvatz kaqiq’ i qomal t’an, tul tira nikich i lake’l inq’a talaq’ kojb’al tib’aj tzaqatz xaol, tul tetxhal motx leqpij, tul motx ilixvete’, tul motx jub’alvete’, tul echxhvet i vatz ixvaak yatz’ax vet ib’aal.
U tatzik, inq’qa tetz tz’alol, tuch’etz vet u ixvaak joqinyich kuxh vatz tx’ava’, petetz koq vatz ib’aal tan ex imuqtxha tib’ ye’ val u tze’, tul ilixetz ta’n sol tul a’xh ik’aq sol i pala tuch’ jub’txh’itxh’, tul kamvete’, yane txakptzaan u ixvaak tul ex ixhonb’aj tib’ s-txala tuul vatz ib’aal, nikich koq titz’aj vete’ tul kaj kuxhvet txala, tira numtz’ij (shock), yeevet nikich i tx’ol yol, tira memti, yeelich vet ta’litzi’, jito’q nikich ib’en vet s-tej inq’aj jub’ niqich tutxhe’; ya’ne ech tal u tatzik s-eche “kaayetz vet o’ ti’ qu b’aal, yeeletz vet qu b’aal, pet eloq vet b’en o’ tzitza” yane ex txeypoq vet tzaan i q’ab’ tul juxumal i tzaje’ tul yeqich paq’it txala tuul vatz otzotz, ye’ koq esaltzaan tul tzumetz kol ikam tuch’ ib’aal, yane ulvet b’iil taanima, tul ya’ane tila uva’ joqxh nikich tokaapun sol k’atz vatz totzotz u tatzik, a’e vatz otzotz uva’ ye’naqich tz’e’oq, tul multxhichxh vatz xaol tuulich vatz otzotz, a’ eb’ titz’atxha uva’ ye’lich la leqpij, tan ye’lich va’toq atib’al uva’ la’ich imuqvat tib’ tzaqatz xaol, tul sutimich vet ti’ vatz otzotz ta’n sol.
Tirajatetz numtz’ vatz tatzik, tij kuxh vet luk’i’x ti’ vatz ine’, antichetz vi mol Maali Kal atz u tetz tz’alol uva’ itz’lel s-txheel, echetz nikich tal vimol Maali Kal s-echej; “ko’on Maali, tan Maali chichich e’li uva’ ne’iche; ko’on Maali tan toq kamoq o’ tzitza”, aloq ye’ ich isa’ u tatzik uva’ la’ kajka s-junal, pet kaoq ex sin k’atza, oq la kam vet o’ tul kamoqnetz vet o’, pet q’ooneb’xh vet titz’a u atzika u Veel Xha’n paqte tul echa tal s-eche “quxhb’a ti’ va mol b’a’n kuxhte’e”, tul tab’i b’a’nil te vatz imol, tul ech tal s-echej, soqxh a b’an b’a’nil tul tij la’ eel vatz vitz’in. Va’l u yol uva’ mij ni sotz s-ku’l u Maali Kal uva’ tal u tatzik “quxh vete’, quxh, tan uqliy vet in, yeevet in yak’il, yeevet la’ intx’ol imuqt vib’, pet toq intx’aqmi vet inkame’ tan toq kamoq vet in tzitza, pet koq axh tan atel q’ij a saq tul, at-xh va’q q’ij toq ul a sik’b’en vi b’aqil atz la’ ul eel in txhi’o’l.
B’enaqetz vet tzaqatz ixvaak s-kaab’il, motx itxhiqib’en tib’ iq’ab’ tul xontiyaqixh vet ib’ena’; kamal junlavoqich (11) y ya’b’ vi mol pet kamal vaxaqiliche (8) atz maq b’elovoqich (9) y ya’b’ u Maali Kal tiletz inq’a sol tzaqatz ixvaak tul sich’in sol “Ixvaak Ixvaak ¿tal b’enk ex, q’avoq ex? Saqin kuxh kaj ti’ iqul tul ye’ motx tzaq’b’ij, pet ta’n kuxh okb’en ti’ vatz tzoktzola b’ey, opoon vet tzi’ val u qootz tul ik’oniaq b’en tib’ vatz u qootz’, jito’q motx titz’aj oq la’ kami atz maq la’ itz’evi tan eenetz exk ya’k xe’ a’ val u xaomla a’, echetz kuxh tutxh itz’eqt tib’ s-eche.
Uva’s i k’onit b’en tib’ vatz u qotz’, jat b’alq’ul kuxheb’ motx ib’ana, jito’q nik inatxhe’, jito’q nik tul s-k’u’l pet ya’n vet tul taanima uva’s eenich vet xe’ a’, atich vet kaq xe’ u a’. motxaqetz vet i pisku tib’ tul tira b’ak joltz’ i kux, motx joltz’aq i txhi’o’l, xa’t b’ake uv’a mamxh i kaq nikich tela’, jito’q i natxha tal elk i k’alub’al, ta’nkuxh vet vatz i txhik txeyich kuxh vet ta’n; echatichxh vatz imole, mamalaxhich kaq nikatich tel s-ti’. Uva’s i b’ant uva’e tan kamal aaxh i b’ant kaava’l (2:00pm) atz maq Oxva’l (3:00pm) txh’itxh’ s-kueb’al q’ij, seb’taqich kuxh vet i xaone’, poro yeich vet totzaqle tal vet k’aqelaqich ta’n, a’ kuxh vet mam xo’val atich ok s-ti’, tan kamal txhuyich kuxh vet sol s-ti’ nikich i natxhe’, q’eqxetzvete’e tul ya’ne i yol vete’, ¿Taletz toq vatk o’? q’eqxiyvete’, ¿kam toq qu b’ane’?, ya’ne til vet opoon val u otzotz uva’ niimichxh ala tul motx tala ko’on ech vatka o’ tu otzotz uva’e, pet echetz tal vi mol s-tej s-eche, yeela’ utxhi uva’ la’ kaj o’ tu otzotz uva’e tan kamal toq aq’b’oq sol ti’ i tz’esal u otzotz, pet ta’n kuxh la’ ib’ana uva’ la’ kaj ka o’ tzitza jaq’ tze’, tul qat i b’anla’ vatoq o’ jaq’ tze’, tul echetz motx i vatkaje jaq’ tze’.
Kajetz vet inq’a ixvaak jaq’ tze’, poro jitoq’ b’ak b’en s-tej uva’ naql b’ak kuxh aq’b’ik k’atz u otzotz tal uva’ motx elktzaan, naql b’akxh motx vatk tzi’ b’ey, kamal nik’amil txhan, atz maq va’l txhan k’a’a ele’l tzi’ b’ey, a’ ye’ motx vati, tan elamkoq kuxh motx ixa xoolaq tze’, tul kamal junlavalich (11:00pm) vet txh’itxh’ s-aq’b’al atz maq kab’lavalich (12:00h) vet txh’itxh’ s-txhaq’al aq’b’alich vete’. A’etz yeela’ elu’l tzi’ b’ey, tan oqetz la’ elu’l tul oqetz la’ til sol tul la’ etz i yatz’ sol, tul yane tab’ij vet i pal sol s-k’atza, tilaq vet itxiqun xamal tetx lintero, tialq inq’a k’o’m txh’itxh’ atich ja’ ti vi’ sol, mamala sol motx palpa’l, nikich huxh motx i toy tib’, ta a’ ye la’ utxhi uva la’ motx yoloni, pet mij nik motx itine’ tul ech motx tal s-eche: “Ta’n Tiuxh te Tiuxh qat i kol o’ Tiuxh, tan qatetz koq ojna’b’ o’ tul kamaletz qat iyatz’ o’ sol”, qat koq kuxh tiin inb’eq o’ tul kamyeb’ o’, yane tab’i vet topoon inq’aj sol k’atz u otzotz uva atich u tatzik tul xe’te vet inq’a sol jub’oq tul aatxh tab’i i sich’in u tatzik, tan yekichxh tab’ij i qul u tatzik, tan tootzaq i qul u tatzik, tul tozaq i yolone’ kam i yolon u tatzik.
Motxetz vet i jub’a sol inq’a xaol uva’ atich tu otzotz tul tira motx numtz’aq (shock) vet s-kaab’il, tul aatxh nikich tab’ij uva’ jaaltxhaqxh va’l xaol uva nik kanon ivi’ eche va’l vinaq nik kalun ivi’, saqin ti’ i qul atz txala txhaq tuul tul eche va’q vinaq nik kalun i vi’ nik i natxhe’, tul tal te vi mol, maq kam va’q nik kanon axh nik anatxhe’, ee xe’t i tz’aq’b’ vi mol, “a’etz vet inq’a qitz’in qatzike kamy vete’, a’etz vete nik tel s-qi’, b’antan echxh qat i natxhe q’aoq tan qatat i natxh tul inq’a in- kama’aq sin k’atza.
Tiraetz kaj vet kaj s-kaab’il tuulb’al va’l aq’b’al, xholichaq kuxhtu’, mamaqich xooval s-ti’, tetxhal i saqb’e’, kamal vajqilich (6:00am) txh’itxh’ s-q’ala’m yane motx tala “nimla ib’aanil Tiuxh qat vila, kameb’ toq intxaki ta’n Tiuxh, tan qat taq’l vet Tiuxh q’ij insaq paqte tul ye’l in qat kam in tu q’ij u va’ a”, tan uva’ si saqb’e’ tul atich vet ja’ val u b’alam vi’ tze’ uva’ s-qu k’atza, oqichxh vet i k’uxit b’alam tej s-qi’e, mijetz nikich i tine’, pet tua kuch vet b’alam i k’u’l tul b’en vet b’alam, va’t txhan i nimla b’anil Tiuxh qila, ta’n Tiuxh teTiuxh.
Opoonetz vet vaxaqil (8:00am). Txh’itxh’ tu q’alamb’al, oponetz txhan jolt xich’omla txh’itxh’ tal uva’ atich inq’a sol, kamyichxh vet u ixvaak t-va’y , yane echa tal vet vatz imol s-eche; “Yex b’enoq inq’a sol, atz yex q’avoq inq’a sol, kamal ant kuxh atil sol k’atz tzaqatz qu kama’q, oqetz toq aq’b’oqo’ tul toq motx i yatz’ o’, pet atoq o’ tzitza”. Yanetze titz’a vet vatz ixvaak telu’l tzi’ b’ey, tan k’uxheb’ la’ ik’ul vet sol tan kamyich vet t-va’y, tan kamal b’elvalich (9:00am) vet txh’itxh tu q’alamb’al, tul tal te vatz imol “ab’i ele’ oq toq kamoq in, tul kamoqnetz in tan oq in kameb’al vet s-txheela’ tul qat ib’anla’ tan kamxh in t-va’y pet ma’t intxhok in tx’ix” echetz tal vi mol s-eche: “qu tx’eb’ b’ito’q tan at qu tze’ pa’itxh, tul at qixi’m impaqte tu qu k’oay, echetz b’en qetxhb’u, pet qu tx’eb’ i b’en inq’a sol tan ile at tzitzij tu atib’al.
Aq’b’etz vet val u xich’omla txh’itxh’ ti’ taq’xkaj tetxhb’ub’al inq’aj sol, tul yaane i jetxhaq vet el tib’ tzi’ b’ey, tul yeletz vet utxh i tiin tatib’al, aal vet xe’t ti’ i lo’ox tze’ paitxh, tuch’aq joltaq xaqtze’, k’uxheb’ atich i tx’ix tu totzotz, poro la’ich koq utxhi la uli tan oq la’ til sol tul la’ motx kami, tan aaxhich isa’ sol la’ kam inq’a xaol s-kaqayil, pet al vet i xaonb’en tzi’ toq a’, tul tal nikich i leqvat vi’aq tze’ tul nikich motx tetxhb’u, tan kamyaqichxh t-vay, tan kamal axh i b’ant junlaval (11:00am) txh’itxh’ tu q’alamb’al, tan kamal taq’ka sol tx’ix tu atib’al, tan a’ i sa’ sol la’ q’av o’ tu qatib’al tul a’ isa’ sol qu kame’l.
Maatichetz vet ipal junlaval (11:00am) txh’itxh’ tu q’ala’mb’al tul motx i yol vete’, (Tal toq qu k’aqe’) (ke’ch tzaqatz qitz’in qatzik? Tul yane ib’an vet eela i yol tul q’avoq o’ b’a, ko’ qile’ avoqe itz’lel tzaqatz qitz’in qatzik, tul q’avaq vete’, tul saqin b’en s-naatxh oq atich tel sol, tul yeelich vet sol ati, taanaq tila uva’ nikich i tiin jolol xaol, tul yekichxh motx chib’ij tul, motx vont ib’en b’en k’atz inq’a xaol uva’ nikich itine’ tul sotzaq kuxh vet ik’u’l tul aal tira mam xooval motx ok impaqte s-ti’, tan til vet inq’a xaol uva’ nikich i tiine’, ape nikich i tiine’ tan a’ b’ak vet tzaqatz vinaq txh’unliche tul atich oxva’l ixoq uva’ txh’unliche tul antich b’ak vet vatz tatzik txh’unliche, kamanqich vete’ tul ech tal vet s-eche; vil vet vatz vatzik uva’ txh’unlch vete’ tira i paxi vaanima i kam u vatzik, yane til u ixvaak jolt inq’a ixoq uva’ kamna’qich vete’ atichka vi’ tx’atxh, nikich kuxh vet i b’en s-vej uva’ motxeb’ kuxh i b’alq’u sol, at motx tzok’ox el i xichin, at motx tzok’oxel i q’ab’, talatxhaq kuxh vet silunich i q’ab’, at motx tzok’ox i qul, tul siluny kuxh veta ka vatz q’anal, ataq xhonlich kaj, eche itz’lelel la’ qila, atz kam na’qich vete’, ataqich vet tokeb’ b’aq’txh’itxh’ ti pala, yanaqichetxh nikich i saqi tul xeet vet inq’a sol jub’oq paqte yane okt ojqe’l tul i tz’eqtib’, yekich tzi’ u a’ uva’ niqich ex tiq’avat a’ tetz tuk’ab’al, tul seb’taqich toq’e’, mam kuxh vet oq’el nikich i b’ane’, mam vet xo’val s-ti’, ye’ kuxh vet nikich i txhab’a itz’a’m, tz’eqxiy vet nikich inatxhe’, tul atxh til tok vatz sol tul motx i txey vet sol aaxh i b’ant tu juqlaval (17) tatxhb’al ich’ u Jevrero atz oq (tevrero).
(U Maali Kal Mento’s qat tesaka b’il vi yol tzitza.)
Opoonetz vet val u q’esla vinaq tul a’ b’ak nikich i txhok vatz i k’aol, tul ex i leq q’es tzaqatz nitxa’, tul qitzich tzaqatz i q’ab’ tuch’ toq ta’n inq’a sol, yanetze opoonetz vet q’ese k’atz inqa nitxa’ tul i lotxh vet q’es ti’ i chitixe’, tul yane tab’ij vet q’es te tzaqatz nitxa’ uva’ maq kechoq kuxh e til b’eq val vatz ink’aol, “ee b’antan qiletz toksalb’ent tuul u xich’omla tx’itxh’, a’xh i b’ant tu viinqil (20) tatxhb’al Jevrero (atz maq Tevrero)”.
Aaxhetz i b’ant tu juqlaval (17) tatxhb’al ich’ u jebrero (atz maq tevrero) tul motx txeyex ta’n sol, tul atich kuxh xo’l sol tu vajxaq laval (18), b’elelaval (19) tatxhb’al ich’, kajva’l q’ij motx atin xo’l sol, tul yeelaq b’eq i tx’ix motx aq’axi, jito’q a’, mij i va’q kam aq’ax s-tej.
Ta’ntuxh te vatz q’es uva’ motx i chit q’es tzaqatz nitxa’, tan nikich qoq motx i xaone’ tan tira k’axb’inaqich toq, yelaqich i yak’il toq, vatz i mol tan nikich i tx’ol b’iil i xaone’, tiletz vet u q’es uva’ tira mam vet txhe’v atich s-ti’, t’unt’utxhich kuxh vete’, tul ech tal q’es s-eche; “ko’ vaq, toq viq’o ex tul toq in tz’aka ex”, tal q’ese tul i tx’ut q’es tuul val u tx’u’y, tul tiqa vet q’es, tul yekich vet q’es tuul va’t u atib’al, tul nikichetz i tx’ol vatz i mol i xaone’, k’uxh q’oonich kuxh tu’, yane opoon vet q’es tu atib’al, tul i b’it q’es i patxh tzaqatz ixvaak, yane i tx’aj vet q’es tzaqatz ixvaak s-q’uxa’, u q’es uva’ lotxhon inq’a nitxa’ tan kamy vet q’es.
Echetz nik talte uva’ ech b’iil u k’axko motx i pale’b’e, tul til inq’a mamala k’axko uva’ ib’anka.
¿Jatva’tetz etz’in atzik uva’ motx itz’evi tu mam vatz yatzo’m motx utxhi?
Kajva’t (4) motx itz’evi: kaava’l (2) vinaq tul kaavat (2) ixoq, oova’liche’e (5) pet, kametz vet u tatzik u Veel Xha’n tu Txhulul tze’, tal uva’ nimla kamchil utxhi, eenichetz jeqlich vet vatz i txutx tu atib’al uva’ Vi’ putul, tul echatetz i k’axb’ vatz i txutxe tan jub’al vatz i txutx tul kaj ka va’l u b’aq’txh’itxh’ tib’aj tzi’ i xe’, tul ye’l vatz i txutx yekich koq yatz’ax el, pet i yaalu sol ti’ toksal i tx’ix sol, tul nal koq i kam vatz i txutx impaqte, pet q’oon kuxh tok vet s-tej, niketz i qeje’ uva’ a’ u b’aq’txh’itxh’ uva’ atich kaj tib’aj txi’ i xe’ vatz i txutx, tuch’ inq’a mamala q’osb’etz’ motx ulb’el vatz i txutx tul tetxhal i kame’, nimal vet yaab’ tul kam kaj.
¿Uva’s i pal vet u mam kamchil, tul kametz vet va’q ulb’el a lotxhoxe’ tuulb’al vet u q’ij a saq uva’ atil vet axh s-txeel?
Tiila vatz aq’on uva’a, b’axa tzi la’ qootzaqi u nimla aq’on uva’ utxh vet ti’ taq’ax txutx q’ab’ ti’ i b’anax eela yol ti’ uva’ b’a’n vet la’ qatine’; Pet, aloq yexhkam nik i nimale’, ye’ nik i b’anaxe’ kam inq’a yol motx yoloxi, ye’xh nik taq’onvale’, aloq ech kuxh q’aoq uva’ ya’ vet inq’a yatz’o’m, yeel vet mamala xaol nik i yatz’ vet sol, uva’ ye’ koq aq’ax txutx q’ab’ s-ti’; nuqlaxh yol uva’ ye’ koq b’anax s-eche tul yeletzeb’ u kamchil ya’i, tul yeletzeb’ ya’ inq’a tesal iq’ij xaol s.txheel, pet k’uxh b’iil txhan tan ilxhte maqel vet b’iil; ta’n Tiuxh te inq’a molichaq xaol eche u (Eche inuk’t tib’ inq’a qitz’in qatzik uva’ nik ilon inuqul u qokeb’al) (D.H.), uva’s ye’lich inq’a nuk’ich tib’ tul mamala xo’val atiche, yelich la’ utxh qu yolone’, yelich la’ utxh aalt va’q yol tan oq la’ yolon axh tul a’ vet na tx’eb’ a kame’, k’uxh yelich vet sol atiche, poro atelich kuxh u xooval, tan toq txh’otiloq axh ti’ va’q yol la’ ala: ¿Oq la vala? ¿Tul oq la’ kam in? Tira atich vet kaj tuch’ va’l mam xo’val, q’oon kuxh vet qat taq’onvale’, q’oon kuxh vet qat i lotxhoxe’ ta’n inq’a ODHA, CALDH, MUIXIL tuch’etz vet ilotxhb’al inq’aj aj txumb’al ti’ totzaqil inq’a qitz’ab’al, u qu txumb’al a’e u EKAP, uva’ qat lotxhon ti’ inq’a oksa’m t-b’ey.
Nikatetz taq’ tan Tiuxh te i lotxhb’al inq’a titz’in tatzik, eche vi tzumel, tan nik i kuy i b’en ti’ inq’a k’ulu ib’ xo’l inq’a nuk’ich xaol, tan at tzumela uva’ yee la’ i kuya, tira nimla vinaq la’ i natxha, eche inq’a een tu vitz a’ la ale qu tx’ix toq tale’, ¿kam b’en a txhok xo’l inq’a xaol, kam b’en a b’an tulb’al k’ulb’al ib’?, ¿Kametz nik ex a b’ane’, toq val see uva’ ye’l axh la’ kuxh eele’l axh t-otzotz, toq tale’? Ech koq vi tzumel tan tira nik i b’en u b’anla txhaq txumb’al s-tej; U osa’m t-b’ey (sanción) tan mamala xaol inq’a nuk’el tib’, atz tuch’ jolto’q xaol uva’ qat lotxhoni tul qat opoon u tatin s-eche uva’ s-txheel, ayal vete uva’ qat lotxhoni tul qat motx txhej vet i txumb’al ti’ taq’onv xo’laq mamala txhaq xaol nuk’el tib’, tul qat ex totzaqil jolt mama’ tenam eche u tenam u Jala a’, tul ech qat i txhej i txumb’ale ti’ i b’anax i nuqul inq’a yol tetzaq txh’ao xo’l xaol uva’ b’anxh ib’anaxe’, lotxhon ti’ i nuk’t tib’ inq’a ixoq tuch’ vinaq inq’a k’axb’inaqich ta’n u txh’ao tul la’ aq’ax b’itxhaoq tzaqatz i sen, jit txhob’al tetz pet b’itxhaqul txhan tzaqatz i lotxhb’al, tan ta’n koq uva’e tz’eqelaq vet ta’n inq’a xaole; tul tal va’t u yol uva’s taq’ax txutx q’ab’ ti’ u b’anich eela yol, tul i jetxh vet el tib’ b’iil inq’a xaol b’anolaqich vet txh’ao s-ya’l (patrulleros).
¿Kametz va’q titz’a vete’ uva’s ex tal i nuqul u yol ti’ i txep u Venito Luk?
Tzitzi ex i lixik vet inq’a txho’m, mam txumu’m i b’ana, aloq tan xamel chiib’txhan vete’ tan toq b’ak ilixoq inuqul, tul toq b’ak txeypoq uva’ b’oanon te vi b’aal, uva’ b’anon te u tatzik, atz inq’a yatz’on inq’a xaol s-kaqayil. Aloq tan ech koq kuxh talax inq’a yol s-eche, tan oq la’ qulsa s-qu k’u’l inq’a yol uva’ k’axb’isamal o’ ta’n; tul, la’ taq’ vet ya’b’il s-qeej, tan uva’s tulsat s-k’uul vi paleb’al i tzalal, tul mam txumu’m taq’ vet s-tej; xatetze nik tal inq’a i nitxa’a s-tej uva’ ant kuxh b’a’n uva’ yee la’ i yolb’e vet inq’a motx k’axb’isani, tan a’ nik i txhok titz’ev u ak’o’m ulb’emalkaj u taanima, tan aatetz vet nik i q’av tu totzotz tul tira mam kuxh vet txumu’m ni b’ane’, yab’iletz vet nik taq’ s-tej, xatetze nik tal vet inq’a i nitxa’a s-tej uva’ til vet tzij atz k’uxh jatpaqul kuxh la’ aala, jatxhaqtzaan vete, jatva’xeb’ kuxh vet yab’. ¿kametz eloq s-tej uva’ jatpaqul kuxh vet la’ aala, atz jito’q nik i txep uva’ motx yatz’on tzaqatz k’uyaq qu mam?.
Tul ech nik tal u ixvaak s-eche: “U vaanima nik alon uva’ la’ imb’ana tul tetxhal la’ vala”, tan ye’ insa’ la’ paltel jolto’q xaol s-tuul, jito’q la’ pal vet inq’a in tenam tu mam k’axko motx palko’, ¿jaaletz la’ alon? Atz yeexhab’l nik i yolone’, ech uva’ nik qile, pet tan toqetz inb’a ne’ tul toq vale’. (U vinaq u Venito Luk) tan oqxh i tiale, aal tira i txhoonisa qaanima tuch’ vi yolone’ uva’s qaq’be’ tul, ech tal s-eche: Il inq’a ker tule’, inq’a tz’il i’ xaol tule’ xe’te, aloq tan toq qu kotx’ txha qu vatz te inq’a yol, toq qiq’otxha kuul qib’, vatz uva’ nik iq’on kuul o’ tul ye’xh kam la’ qal s-ti’, tan a’ nik qu sae’ uva’ la txeypij, nuqxh nik vale’ uva’ i k’ulelxhtu’ uva’ la b’en tu tze’, oqetz uva’ la’ ib’an b’aanil inq’a ilon i nuqul u yol ti i txep u yatzol; tan k’uxh la’ b’en t-tze’ tan nik taq’ax i txh’txh’ i kayeb’al, aal josqil toq tatine’, nik taq’ax i b’aanla tx’ix. Aloq tan la’ chiib’ vatz qaniima uva’ qatetz b’anax b’anil s-qe tul qatetz ab’il o’, ile qitzpiya toq qle’”.
Taane.
*En la entrevista que concedió Engracia Mendoza a El Faro, Ana Mariela López interpretó verbalmente su testimonio desde la variante chajulense del ixil al español. Posteriormente, su testimonio se volvió a transcribir en ixil y español por Lucas Mendoza.